Filozofların akıl yürütmeleri çoğunlukla şiddet karşısında kelamın ya da aklın direnişine yaslanır. Platon’un Gorgias diyalogunu ele alalım. Platon’un sahnesinde hocası Sokrates, Gorgias, genç Sicilyalı hatip sofist Gorgias’ın ardılı Polos ve siyasetçi Kallikles vardır. Platon, Sokrates’i kelamını hakikat ve adalet arayışına vakfetmiş bir figür olarak ele alırken, Polos ve Kallikles’i hasebiyle da Gorgias’ı hakikat yolunda ikna yerine güce başvuran, gücü doğallaştıran aykırı figürler olarak konumlandırır. Platon’un hali filozofun araştırmasının temel yönelimi olarak bir şeyin aslının bulunmasını gözetir; sofist ise, hakikati bir kenara koyarak, şiddeti doğal güç olarak yasallaştıran bir öge üzere resmedilir. Hakikat arayışıyla, mal, mülk, makam arayışının araçları başta da şiddet çelişir. O denli ki gücün hukuku kurduğu, onun da adalet olduğu fikri benimsenir. Güçlünün hukukuna adalet ismi verilir ve bunun dışında bir adalet tarifi araştırılmaz. Bu yüzden Platon’da cisimleşen bir ideoloji geleneği, güzelin ve hakikatin araştırılmasını şiddete karşı duruş olarak ele alır. Kelam de hakikat de şiddetin karşısında konumlandırılır. Politik ömür ise belli bir hakikat kavrayışına uygunluk içerisinde örgütlenmeye çalışılır. Platon’la başlayan büyük bir düşünme geleneğini, farklı bağlamlarda olsalar da şiddete karşı hakikat fikriyle anlamak mümkündür.
Julien Freund, Siyaset Nedir? ve Politik Olanın Özü metinlerinde Platoncu geleneği güncellemek ister. Onun bu eforu temelde ‘meşru güç kullanımı’ ile ‘gayrimeşru şiddet’ ortasında ayrım yaratma iradesine dayanır. Freund’a nazaran güç fiziğe, kudret ise metafiziğe aittir. Bu yüzden şiddet, gücün berbata kullanılması değil kudretin berbata kullanılmasıdır. Şiddet, kudretin bozulmuş halidir. Bu bağlamda güç, şiddetin dengeleyici bir ögesi olarak belirtilir. Gücü, fizik bağlamında kullanan Freund, güce karşı direnç gösterilmesini öngörür. Bu açıdan siyasette güç, güç kullanımını gerektirir. Basitçe zoru gücün, baskıyı ise şiddetin bir tezahürü olarak düşünür. Lakin temel sorun da burada yatar: Sahiden de güç ile baskı, sıkıntı ile şiddet ortasındaki keskin ayrımları ne kadar dengeli bir halde koruyabiliriz?
ZORUN, ŞİDDETE DÖNÜŞMESİNİ NE ENGELLEYEBİLİR?
Freund’un çizmek istediği bu hudut yani legal olanı şiddetin dışında bırakma, her seferinde başarısızlığa uğrayacak bir teşebbüs olarak görünür. Bu da bizi güç ve şiddet ortasında bir zıtlık bağlantısı kurmaktansa, ortalarında daha farklı bir ilişkiselliğin aranması gerektiği fikrine yöneltir.
Şiddeti cehaletle özdeşleştiren Platoncu gelenek, politik birliği savunmak için, yalnızca kırılgan kelama güvenmediğine nazaran, güç kullanımını reddetmez. O halde güç ile şiddet ortasında ayrım üretme eforu bir meşruiyet hududu oluşturma teşebbüsüdür. Güç kullanımını legal görürken bunun şiddet olmadığını nasıl söyleyebiliriz? Diğer bir deyişle zorun, şiddete dönüşmesini ne engelleyebilir?
Şiddeti politik ideoloji açısından ele aldığımızda onun yıkan, kuran, bozan, tamir eden özellikleri öne çıkar. Politik hareketi şiddet olmaksızın düşünmek güç olduğu kadar onu şiddetle tanım etmek de farklı bir zorluk olarak belirir. Politik gayenin şiddet aracını benimsemesi, maksatların dönüşümünden bağımsız kavranamayacağı üzere, bütünüyle sözel performansa dayalı bir kolektiviteyi şiddetsiz politik aksiyon olarak tanım etmek de bir açmaz olarak görünür. Politik aksiyon araçlarında ve dolayımlarında şiddetsiz ele alınmaz lakin tekrar de politik kurumsallık bütünüyle şiddetle tanımlanamaz. Şiddetin kendisini yasallaştırmak için şiddet dışı dolayımlara gereksinimi vardır.
Bu durumda siyaset tarifimizi çağdaş filozoflardan hareketle tekrar ele alalım! Bütün çağdaş politik ideoloji, Hobbes’tan Hegel’e, şiddete karşı hukukun ve devletin inşasını salık vermiştir. Çağdaş manasıyla devlet, şiddete karşı-şiddetin türel olarak kurumsallaştırılması olarak kendisini var eder. Çağdaş devlette ise, hukuk ve normativite bağı çağdaşlığa mahsus yeni bir şiddet odağının pekişmesine yol açar: Şiddete deva olarak başvurulan karşı-şiddet, güç ve önlemlerin dünyasında kurumsal olarak yaratılan şiddet ağlarının varlığı. Bunu çağdaş politik niyetin şiddetle çift pahalı münasebeti olarak kavramak mümkündür. Bu bağlamda legal olana ait hududun saptanması hukuk ve siyaset dolayımına dair bir tartışmayı da beraberinde getirir. Devlet kendisini şiddet tersi bir bariyer olarak inşa ederken, devletin politikliği de şiddetin hudutlarını saptamak açısından temeli oluşturur. Burada en büyük sorun ise şiddete karşı bariyer yasanın otoritesiyle gerçekleşirken, yasanın kendisinin de tekrar bir şiddet kaynağı olmasıdır.
Modern manasıyla devlet, şiddete karşı yeni bir karşı-şiddet uygulayarak şiddeti ‘bastırma’ aygıtıdır. Sigmund Freud’un tabiriyle ‘bastırılmış olanın geri dönüşü’ ise bastırılan şiddetin kökensel halinden farklı olur, şiddet geri döndüğünde artık farklılaşmış ve dönüşmüştür. Bu dönüşüm elbet patolojik bir geri dönüştür. Devlet ve şiddet ortasındaki münasebetler bu patolojiye yer olurlar. Devletin, hukuku ve otoritesi sayesinde siyaset ve şiddet ortasındaki alakayı dönüştürme isteği, çağdaş filozoflar tarafından güvenlik, tanınma, korunma, özgürlük üzere kavramlarla temellendirilir. Artık antik periyot filozofları üzere tabiata uyumsuz fakat uyumlanması gereken bir varlık olarak insan kavrayışı üretilmemekte, tersine tabiat kavrayışı da politik kuruluşun mantığına uygun olarak tekrar yorumlanır. Devlet böylece, insani bağlardaki saldırganlığı kendi kurumsal sistemleri içerisinde soğurarak yönlendirmektedir.
ŞİDDET ETİK YAŞAMA İÇERİKLER SUNAMAZ
Hegel’i takip edecek olursak, şiddet zordan özgürlüğe giden yolun başlatıcısı olabilir; şiddet var olanı olumsuzlayarak dönüştürme imkanına sahip bir aksiyon olarak düşünülebilir. Kendisi kurucu olmasa da kurucu dönüşüm açısından yolu açan bir özelliğe sahiptir. Kısaca Hegel açısından siyaset şiddetle irtibatlıdır lakin bunun ötesinde bir boyuta sahiptir: Şiddet, etik yaşama içerikler sunamaz. Bu yüzden siyaset, şiddet karşısında dolayımlar üretebilme imkanıdır. Etik hayatın içerikleri, normatif karakteri ve onun hukuksallığı kurucu özelliklerini şiddetten alamaz. Şiddet bu haliyle negatif bir belirlenim oluşturabilir. Hegel realist bir perspektif ürettiği oranda şiddetin kökensel pozisyonuna işaret eder. Lakin Hegel niyeti yalnızca realist değildir birebir vakitte da rasyonaliteye de yer açar. Kurumların, devletin ve hukukun muhakkak bir rasyonalite etrafında örgütlenmesi sıkıntısına odaklanır. Hegel, şiddetin tek başına meşruiyet kaynağı olamayacağını göstermiştir.
Ancak bununla birlikte Hegel, akıl ile şiddet ortasında keskin bir zıtlık kurmak yerine ikisi ortasındaki ilişki ve sona dikkati çeker. Şiddet, dolayımsızlıktan hukuk kuran sürece giden bir çıkışı anlatır. Bu haliyle, Hegel’de şiddetin kendisine bir övgü olmadığı üzere şiddetin direkt akılla aksilik içerisinde ele alınması da kelam konusu değildir. Bunun yerine Hegel’de siyasetin kurumsal kuruluşları öne çıkarılır. Devlet, zorun nasıl kullanılacağına dair bir tüzel yapı tesis eder. Böylece, siyasetin emeli şiddetin ötekisi olmaktır. Şiddetle şiddete karşı bir politik birlik oluşturma, çağdaş siyasetin anahtarı olarak anlaşılabilir.
WEBER’E NAZARAN DEVLET MONOPOLLEŞMİŞ BİR ŞİDDETİN KURUMSAL ÖRGÜTLENMESİDİR
Weber’in İktisat ve Toplum kitabında ve Meslek Olarak Siyaset metninde bu dolayımların şiddetle olan teması değer kazanmaktadır. Weber’de hukuk fikri, ‘büyüsü bozulmuş’ bir hukuk anlayışının vücut bulmuş halidir. Weber, doğal hukuk fikrinde meşruiyeti arayan bir anlayış yerine biçimsel yasallığı meşruiyetin kaynağı olarak tesis eder. Hukukun rasyonalizasyonu kendi içinde otonom bir süreç olarak işlemektedir. Hukuk var olan somut toplumsal ve ekonomik durumları düzenleyen biçimsel bir hakimiyet oluşturmaya uğraş eder. Biçimsel ve usulen meşruiyet hükümran devletin ‘güç’ kullanımının tarafını tayin etmektedir. Ona nazaran, devlet, monopolleşmiş bir şiddetin kurumsal örgütlenmesidir. Devlet, rasyonel müdahale formülleri içinde fiziki şiddet kullanımını da kendi tasarrufunda fiyat. Şiddete, gerekli bir araç olarak başvurulabilir. Bu çerçevede Weber, legal sıkıntı kullanma, yasal fiziki müdahalede bulunma ve yasal şiddet inhisarı olma ortasındaki ayrımların geçişkenliğine de işaret eder. Weber’in çağdaş devlet okumasından çıkan ders, hukuk ile şiddetin aykırı olmaktan fazla, hukukun şiddet araçlarının tanzimi üzerine kurulu olduğudur.
Weber’de meşruiyet ile yasallık ortasındaki ayrım silikleşmiş, bunlar birbirlerinin içine geçmiştir. Her devlet kendi meşruiyeti içinde kendisine has hakimiyet yapısını oluşturacaktır. Weber’le birlikte artık şiddet ve güç ayrımı geçersiz kılınmıştır. Bunun yerine normatif bir kurumsallık içerisinde meşruiyet kazanan devlet fikri öne çıkmıştır. Birebir biçimde bu normatif yapı tıpkı çağdaş teknik üzere kendi içerisinde nötr bir formda politik oluşumları tayin etmekte ve de şiddetle ilgili tüm kullanımları kendi bünyesinde tekrar şekillendirmektedir. Sorun artık şiddetin ortadan kalkması ya da ona hiç başvurulmaması değildir, temel sıkıntı normatif bir meşruiyet içerisinde devlet aygıtının onu nasıl kullanacağıdır. Devlet, şiddetin nasıl kullanılacağına dair kendisine has legal yollar üretme aygıtıdır.
Mademki devlet, maddeyle iktidar ve şiddet ortasındaki bir sarmala yaslanmaktadır, o halde hala ‘devlet şiddetinden’ kelam açılabilir mi? Şiddet, iktidar alanındaki kargaşayı anlattığı üzere iktidarın kendisini de anlatır. İktidarın şiddet araçlarını tanımlaması ve inhisarı altına alması onun bir diğer şiddeti üretmesine mani olmaz. Yeniden emsal bir halde lisan ve şiddet tersliği kurmak da şiddetten bütünüyle kurtarmamaktadır: Şiddet tanımlanmış araçları ortasında lisanı kullanabildiği üzere, lisanın şahsen kendisi de şiddet araçlarının meşruiyetini sağlayan bir hukuk ve ideoloji çerçevesi oluşturabilir.
Özetle şiddet karşısında karşı-şiddet oluşturarak şiddet araçlarını yasallaştırma ya da kökensel şiddete karşı bir iktidar kurucu şiddet geliştirerek diğer bir tüzel meşruiyet yeri oluşturma eforu, çağdaşlığın hem başarısı hem de başarısızlığıdır. O halde sorumuza kolaycı olmayan bir karşılığın başlangıcı, siyasetin kendisini kurumsallıklarına kapayıp politik olanı bu süreçlere indirgemesine rağmen politik olanın şimdiki bağlamlarına yönelmede gizlidir. Politik olan, siyasetin şiddetle iç içe geçmişliğine karşı durabilmenin imkanlarını barındırır. Bu bağlamda politik olan kavramı, kurumsal şiddetlere karşı boşluklar yaratmaya ve karşı durmaya dair bir yönelimle güncellenebilir. Gündelik ömür ve her tıp mekansal dönüşüm yola çıkış noktası olarak durur. Şiddet ve karşı-şiddet odaklarının şiddeti karşısındaki direniş, tahakküme ahlaki ya da fikri karşı koyuştan çok, somut olarak ömür alanlarındaki tahakkümün tekrar üretilmesini sekteye uğratabilmesiyle mümkündür. Günümüzde politik olanı düşünmek; mahallî, ulusal ve global düzlemlerde tahakküme karşı durabilme iradesiyle, buna uygun yargı geliştirebilme kapasitesiyle, kısaca kurumsal kapanmalara ve kapatmalara direnebilme iradesiyle ön plana çıkar.
* Prof. Dr. / İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İdeoloji Bölümü