Kapitalist gelişmeyle birlikte sermaye birikimini kesintisiz sürmesi için metaların ve finansal araçların ülkeler ortasında dolaşması bir mecburilik olarak gündeme gelmiştir. Birinci birikimi sağlama ve geliştirmede yalnızca ülke içi kaynakların gaspı ya da artı paha sömürüsü kâfi olmamıştır. Gerek ele geçirme, gerek sömürge, gerekse meta ve para ticareti yoluyla öbür ülkelere açılım sağlanmıştır. Bu süreçte ülkeler ortasında güç ve hegemonya çabası de kendini göstermiştir. Hegemonyayı değişik vakitlerde değişik ülkeler ele geçirmiştir. Ekonomik, askeri, kültürel ve ideolojik manada güçlenerek dünya iktisadı ve siyasetine istikamet verecek hegemonik ülke olma amacı büyük savaşların da ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Mahmut Üstün “Küresel Hegemonya Krizi ve 3. Dünya Savaşı” isimli kitabında global hegemonya yahut emperyalist hegemonya’yı tahlil edebilmek için emperyalizm ve hegemonya kavramları üzerinde bir uzlaşı sağlamanın gerekliliğini belirtiyor ve öncelikle bu kavramlara netlik kazandırıyor.
Mahmut Üstün, Global Hegemonya Krizi, 3. Dünya Savaşı Katastrofik Bir Periyoda Yanlışsız, 253 s., Kalan Yayınları, 2024 Üstün’e nazaran Emperyalizmle alakalı olan sömürgecilik, kolonyal yerleşim, ilhak, şiddet, savaş bir yola işaret ederken emperyalizm kapitalizmin sistemik özellikli bir evresidir. Bu kavramlarda sözünü bulan olgular tekil yahut konjonktürel bir mana taşırken emperyalizm süreğen, bütünsel ve yapısal bir özellik taşır. Çalışmada emperyalizm üzerine kuramsal çalışmaları olan Lenin, Hilferding, Rosa Luxemburg, Bukharin üzere 20. yüzyılın düşün ve aksiyon insanlarının görüşlerinin yanı sıra David Harvey, E.M. Wood, Immanuel Wallerstein, Giovanni Arrighi üzere günümüzün teorisyenlerinden de yararlanılmıştır.
Devletler ortasında hegemonya ise, bir devletin dünya sistemi içinde hasebiyle öteki devletler üzerinde az çok isteğe dayalı kural koyma ve yaptırımda bulunma inisiyatifine sahip olabilmesi manasına gelmektedir. Medya vasıtasıyla kendi fikirlerini öteki ülkelere empoze etmesi, siyaset, iktisat, hukuk üzere alanlarda kural belirleyici pozisyonda bulunması o ülkenin dünya sisteminde hegemon olduğunun işaretleri olarak görülür.
Üstün’e nazaran, emperyalizmle ortaya çıkan eşitsiz-hiyerarşik entegrasyon bir ülkenin oburunu işgal etmesi, ya da o toprakları kendine katması, onun kaynaklarına dolaysız el koyması yahut meta ticareti bağına girmesi ile sağlanamaz. Dünya iktisadının ete kemiğe bürünmesi lakin üretimin ve sermayenin kozmik planda iç içe geçmesi, pazarın giderek tek bir dünya pazarı haline gelmesiyle mümkündür. Lakin bu şartların oluşmasıyla ortaya çıkan karşılıklı bağımlılık seviyesi gerçek manada dünya iktisadının oluşumunu sağlayabilir. Ve lakin bu türlü bir taban üzerinde, bir ülkesel güç sistemin ortak düzenleyici gücü olabilir, hegemonik bir rol üstlenebilir.
Kapitalist dünya sisteminde hegemonik güç bağlantısını 16. yüzyıl Hollanda’sıyla başlatan Wallerstein ve Cenova’yı birinci hegemonik güç olarak gören Arrighi ve Braduel’in aksine Üstün bu ülkeleri hegemonik güç olarak görmemektedir. Bunun sebebini ise kelam konusu muharrirlerin sermaye birikimi ve kapitalizmde ticareti gören yaklaşımları olarak açıklıyor. Ticari kapitalizmden sanayi kapitalizmine geçişteki öncü rolü İngiltere’yi birinci hegemonik ülke pozisyonuna getirmiştir. Lakin Britanya’nın hegemonik pozisyonu 1873-1893 ticaret kriziyle gerilemeye başlamış ve 1929 krizi ve İkinci Dünya Savaşı ile bu pozisyon yıkılmıştır. Hegemonya elektromanyetik ve kimya alanlarında endüstrileşme atılımı yaşayan ABD’ye geçmiştir. 1. ve 2. Dünya Savaşı’nda tüm büyük ülkeler yıkımla karşılaşırken ABD, Avrupa’nın gereksinimlerini karşılamak için tarım ve sanayi üretimini artırmış ve en büyük askeri güç ve nükleer silaha sahip ülke pozisyonuna gelmiştir. 1960’ların ortalarında başlayan ve 70’li yıllarda derinleşen krizin tesiriyle ABD’nin ekonomik ve siyasi gücünde gerileme görülmüş, Almanya ve Japonya ön plana çıkmaya başlamıştır. Etraf ülkelerdeki başkaldırılar karşısında askeri açıdan aciz ve siyasi açıdan başarısı olması ideolojik manada da itibar kaybına yol açmıştır. Kore, Vietnam, Somali, Afganistan ve Irak’ta askeri muvaffakiyet kazanamayan ABD’nin askeri prestiji 70’lerin sonundaki İran İhtilali ve Sovyetlerin Afganistan’a müdahalesi ile güzelce sarsıldı. ABD’nin hegemonyasının ekonomik temelini oluşturan Keynesyen birikim stili ve Fordist örgütlenmenin sonuna gelinmesi hegemonya krizine yol açmıştır. Ancak Şikago Okulu tarafından geliştirilen neoliberal uygulamaları toparlanma sürecini getirdi. Globalleşme söylemi de bilhassa 80’lerden itibaren gündeme yerleşti. Üstün, kürselleşmeyi ardında son derece somut ve gerçek çıkarların, münasebetiyle nedenlerin gizlendiği hayali ve ideolojik bir kavram olarak tanımlar.. Ve emperyalist hegemonya krizinin tahlili alanında bir araç olarak kullanıldığını lisana getirir.
ABD’nin hegemonya gayretinin hala devam ettiğini öne süren Üstün, bu gayrette öne çıkan Çin, Rusya, Japonya ve AB/Almanya örneklerini de ayrıntılı biçimde inceliyor. Çin ve Rusya’nın emperyalist ülke tarifine dahil edilip edilemeyeceği konusunda argümanlar geliştiriyor. Üstün’e nazaran bir ülkenin emperyalist olarak tanımlanıp tanımlanmayacağı sorusunun yanıtı tek tek şartların olgun halde varlığına değil, bütünü itibariyle bunların dünya iktisadı, siyaseti, askeri yapısı, kültürel ve ideolojik biçimleri üzerinde etkileyici, yönlendirici rol oynayacak bir güce sahip olmasına ve bunun pratikte de görünür biçim kazanmasına bağlıdır.
Üstün’ün yöntemsel olarak dikkat çektiği öbür nokta isim vermeden (diyalektik) belirttiği süreç tahlilidir. Rastgele bir olguyu şimdi tamamlanmamış haliyle değil süreç olarak da tahlil etmek gerekir. Yani potansiyel olarak bu güçlere sahip ülke şimdi emperyalist olarak tanımlanamazsa da sürecin tarafı açık ve kuvvetli biçimde o istikametteyse ona etraf ülke diyemeyiz. Emperyalizm temelde iktisadi güç münasebetidir. Lakin tıpkı vakitte siyasi, ideolojik, askeri, kültürel veçheleri de kelam mevzusudur. Dönemsel olarak bunların bir yahut bir kaçında egemenlik bağlantısı kurmak, kimilerinde eksikli olmak emperyalist olmamanın değil emperyalist hegemonya kurmadaki zayıflığın göstergesidir. Üstün, Çin’i kapitalist onarım yaşayan kapitalizme geçiş basamağında olan bir ülke olarak kıymetlendirir ve hiçbir vakit Marksizmin, sosyalizmin, Mao fikrinin açık biçimde reddedilmediğine vurgu yapar. Çin’in son yıllarda gösterdiği atılım ve projelerine bakarak yaptığı süreçsel değerlendirmesinde de Çin’in en yakın hegemonya adayı olan emperyalist ülke pozisyonunda olduğunu söyler. Tekrar birebir değerlendirmelerin ışığında güç ve askeri alanda büyük bir güç olan Rusya’nın da hegemonik emperyalist ülke olma potansiyeline sahip emperyalist bir ülke olduğunu vurgular. Rusya-Ukrayna savaşı da hegemonik ve emperyalist ülkeler ortasındaki güç gayreti açısından mercek altına alınır. Üstün’ün buradaki niyeti emperyalist iki ülkeden birinin payandası olmadan barış, demokrasi ve eşitliğin hükümran olduğu bir dünya talebiyle geniş ve güçlü bir savaş aksisi platformu oluşturmanın elzem olduğu tarafındadır.
Üstün, Çin, Rusya, Almanya, Japonya ve hatta Hindistan’ı da hegemonya çabasında olan ülkeler ortasında sayıyor. Hatta ABD hegemonyasının zayıflamasının Türkiye de dahil orta derecede gelişmiş ülkelerin de bu dağınıklıktan güçlenerek hatta emperyalistleşerek çıkmayı heveslendirdiğinin altını çiziyor. Hegemonik sistemdeki kriz merkezkaç eğilimlere uygun siyasi ve askeri boş alanlar bırakıyor.. Bu bağlamda Türkiye’nin alt emperyalizm kapsamında değerlendirilip değerlendirilmeyeceğinin de etraflıca tartışılmayı gerektiren bir bahis olarak karşımızda durduğunu söyleyebilirim.
Üstün’ün vurgusuyla global rekabetin geldiği bu etap emperyalist ülkeler ortasında çok milliyetçiliğin ve faşizmin yükselişinde en değerli nedenlerdendir. Bunun da savaş mümkünlüğünü artırdığını söyleyen Üstün, silahlanmanın artışı, genel ekonomik kriz ve hegemonya krizini savaşın belirtileri olarak pahalandırıyor. Dünya Savaşını tetikleyecek ülkeler ortasında ABD, Rusya ve orta seviye ülkelerini sayan Üstün, Hitlervari bireylerin iktidarda yahut iktidar adayı olmasını da tehlikeli buluyor ve bu figürleri iki dünya savaşı öncesi görülen faşist yükselişin bugünkü varyantları olarak görüyor.
Üstün, önsözde bu çalışmanın savını kendi tabiriyle mensubu olduğu ezilen çimenlerin penceresinden sürece bakmak ve bu makus yazgımızı değiştirmek için kuramsal ve politik sonuçlar çıkarmak olarak özetler. Üstün, sınıfsal ve diyalektik bakış açısıyla hegemonik krizin ve emperyalist ülkelerin kendi ortalarındaki ve başka ülkelerle münasebetlerini tarihî süreç içinde akıcı ve anlaşılır bir lisanla anlatarak bahsettiği argümanını layıkıyla yerine getiriyor ve yerinde ikazlarda bulunarak süreç üzerinde düşünmeye ve aksiyona davette bulunuyor.