Türkiye ve Ortadoğu’nun tahlil bekleyen en esaslı sorunlarından biri olan Kürt problemi, bölgede toplumsal barışın, demokrasinin ve insan haklarının geliştirilmesi açısından kritik bir ehemmiyete sahiptir. Tarihî, kültürel ve siyasal boyutlarıyla ele alınması gereken bu problem, sadece Kürtlerin değil, tüm bölge halkının geleceğini etkileyecek bir sıkıntı olarak devletlerin karşısında durmaktadır.
Peki, bu sorunu demokratik yollarla çözmek mümkün mü? Bu soruya ağız dolusu bir formda evet diyerek karşılık verebiliriz. Çünkü Kürt probleminin Türkiye Cumhuriyeti ile ilgili olan kısmı konusunda son 40 yıllık çatışmalı süreçte bile bir yandan güvenlikçi siyasetler ile askeri operasyonlar yapılırken bir yandan da problemin diyalog yoluyla tahlili konusunda güçlü olmayan teşebbüslerde bulunulmuştur. Bu teşebbüslerin kalıcı barış ortamına imkan sağlayacak kararlılıkta devam ettirilmemesine karşın yaşanılan diyalog süreçleri sırasında uygulanan çatışmasızlık halinin toplumda yarattığı rahatlama ve hayat hakkının korunmasına katkısı yadsınamaz bir gerçeklik olarak ortaya çıkmıştır. Son olarak 2013-2015 yılları ortasında sürdürülen diyalog ve müzakere görüşmeleri sırasında oluşan çatışmasızlık halinin tüm coğrafyada sağladığı huzur ortamı sürecin başarısızlıkla sona ermesi ardından tekrardan başlayan çatışmalı süreç nedeniyle insan bünyesi ve psikolojisinin kaldıramayacağı çok ağır insan hakkı ihlallerine neden olmuştur. Yaklaşık 10 yıldır tekrardan başlayan çatışmalı sürecin ülkenin ekonomik durumuna, toplumsal ve siyasal yaşantıya, hukuk devleti unsuru ile yargı bağımsızlığına olan olumsuz tesirleri nedeniyle toplumun içine girmiş olduğu buhran siyasi iktidar temsilcileri tarafından göz gerisi edilerek daima bir biçimde milliyetçi bir lisan ile hamaset üretilmeye çalışılmıştır. O denli ki rutin aralıklarla paylaşılan bilançolarla Türkiye hudutları içinde kaç PKK militanı kaldığı ve çatışmalarda ömrünü yitiren militan sayıları kamuoyu ile paylaşılarak sıkıntının askeri operasyonlarla tahlilinin muvaffakiyet getireceği formunda bir algı yaratılmak istenmiştir. İktidarın geliştirmiş olduğu bu siyaset biçimi karşısında ana muhalefet partisi dahil olmak üzere siyasi partilerin büyük çoğunluğu pasif bir pozisyonda yer alarak iktidarın Kürt sorunu konusundaki siyasetini zımnen kabul etmişlerdir.
2015 yılı Temmuz ayından bu yana kavramsal olarak dahi tartışılamayan diyalog, müzakere, barış üzere kavramlar 1 Ekim 2024 günü Meclis’te gerçekleşen bir tokalaşma ve ardından hiç beklenmeyen bir yerden gelen hiç beklenmeyen davetlerle tekrardan Türkiye siyasetinin gündemine girmiş bulunmakta. Her ne kadar iktidar ortakları tarafından müzakere yok, süreç yok formunda açıklamalar yapılıyor olsa da yaklaşık 4 yıl aradan sonra PKK lideri Abdullah Öcalan ile yapılan iki görüşme ve kendisi tarafından kamuoyuna iletilen bildirilere bakıldığında devlet ile PKK lideri arasında gerçekleşen diyalogun bir müzakere sürecine dönüşme ihtimalinin güçlü olduğu söylenebilir. Birinci olarak 1993 yılında Turgut Özal periyodunda başlayan ve 30 yılı aşkın bir müddettir kesintili olarak da olsa devam eden müzakere görüşmeleri, devletin de Kürt sorununun savaş / çatışma dışı yollarla tahlilinin mümkün olduğu konusunda ikna olduğunu göstermektedir. Pekala, bu hususta ikna olan bir yapı neden sıkıntının diyalog ve müzakere yolu ile tahlili konusunda bu kadar isteksiz ve her an caymaya hazır formda davranmaktadır? Bu sorunun karşılığı devlet kibri ile açıklanabilir. Kendi çizmiş olduğu sonlar ve belirlediği şartlar dışına çıkılmasına tahammülü olmayan bir anlayış ile müzakere yapmak epey güç ve yıpratıcı olduğu kadar sıhhatsiz da bir durum ortaya çıkaracaktır. Özelikle kamuoyunda tanınan ve geliştirilecek siyasetler konusunda aktifliği bilenen temsilcilerin sürece dair sarf etmiş oldukları kelamlarında üstenci lisan kullanmaktan imtina etmeleri kıymetli bir konudur. Bu nedenle şayet yeni bir süreç başlayacak ve sağlıklı bir tabanda devam edilmesi isteniyorsa her şeyden evvel devletin kibrinden kurtularak durum alması gerekmektedir.
Kürt sorununun çatışma dışı yollarla tahlili konusunda bir yola girilmesi halinde onurlu ve adil bir tahlil için öncelikle sıkıntının temelinde yatan sıkıntıların yanlışsız bir halde tespit edilmesi gerekir. Bu sıkıntıları ikiye ayırırsak; birincisi Kürtlere anadilde eğitim hakkının tanınmaması, kültürel hakların tanınmaması, eşit yurttaşlık hakkının tanınmaması, kendi yazgısını tayin hakkının tanınmaması üzere Kürt probleminin ortaya çıkmasına neden olan hususlardır. İkincisi ise seçilmiş mahallî idare temsilcileri hakkında kayyım atama kararları, idare ve gözlem kurulu kararları ile infaz süreçleri uzatılan mahpusların durumu, politik nedenlerle hapishanelerde tutulan hasta mahpusların tahliye edilmemesi, memleketler arası yargı makamları tarafından verilen kararların iç hukukta uygulanmaması üzere Kürt sıkıntısının çözümsüzlüğü nedeniyle ortaya çıkan hususlar olarak belirtebiliriz. Salt Kürt sorununun çözümsüzlüğü nedeniyle ortaya çıkan meselelerin tahlili, Kürt sorununu doğuran sebepleri ortadan kaldırmayacağı için kalıcı bir çatışmasızlık hali ve toplumsal barışın tesisi için bu meselelerin tamamını ortadan kaldıracak adımlar atılması elzemdir. Bu alanlarda atılacak adımlar, sadece Kürtlerin haklarını genişletmekle kalmaz, birebir vakitte Türkiye’nin demokratik standartlarını yükseltir. Demokratik tahlil süreci, toplumun tüm kısımlarını kapsayan bir diyalog yerine dayanmalıdır. Çatışmacı lisanın yerini barışçıl bir söyleme bırakması, itimat inşa edilmesi ve toplumsal uzlaşının sağlanması bu sürecin muvaffakiyete ulaşması için hayati ehemmiyet taşımaktadır. Demokratik tahlilin en değerli kurallarından biri de güçlü bir siyasi iradedir. İktidarın ve muhalefetin, Kürt sıkıntısını siyasi bir rekabet ögesi olarak değil, ortak bir sorun olarak görmesi gerekmektedir. Bu noktada siyaset kurumunun, toplumsal kutuplaşmayı körükleyen siyasetler yerine, birleştirici bir yaklaşım benimsemesi gerekir. Toplumun iştiraki ise sürecinin meşruiyetini güçlendiren bir öbür ögedir. Sivil toplum örgütleri, akademisyenler, kanaat başkanları ve medya, sürecin her etabında etkin rol almalıdır. Halkın farklı kısımlarının görüş ve talepleri dikkate alınmadan kalıcı bir barış ortamı sağlamak mümkün değildir.
Kürt sıkıntısının tahlilinde sadece siyasal adımlar kâfi değildir. Bölgesel eşitsizliklerin giderilmesi, eğitim ve sıhhat hizmetlerine erişimin artırılması ve ekonomik kalkınmanın sağlanması da sürecin bir modülü olmalıdır. Bilhassa Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki yatırımlar, iş imkanları ve altyapı projeleri, bölge halkının hayat kalitesini artırarak toplumsal barışa katkı sağlayabilir. Geçmişte yaşanan acılarla yüzleşmek, kalıcı bir tahlil için kıymetli bir adımdır. İnsan hakları ihlallerinin araştırılması, mağdurların haklarının iade edilmesi ve toplumsal hafızanın onarılması, inanç ortamını tekrar inşa eder. Bu bağlamda, adalet sistemlerinin şeffaf ve tarafsız bir formda işlemesi, toplumun her bölümünde adalet hissini pekiştirir. Bu sıkıntının demokratik yollarla tahlili, sadece Kürt halkının değil, Türkiye’de yaşayan herkesin barış, adalet ve özgürlük içinde yaşamasını sağlayacak bir sürecin başlangıcı olabilir. Bu sürecin başarısı, siyasi önderlerden sivil topluma, akademiden medyaya kadar herkesin elini taşın altına koyarak sorumluluk üstlenmesine bağlıdır. Unutulmamalıdır ki, bu çeşit süreçler bir sabır ve kararlılık gerektirir. Kürt sorununun tahlilsiz kalmasından çeşitli sebeplerle memnuniyet duyan çok sayıda yapının olduğu bir bölgede yaşandığının şuuruyla davranarak süreç boyunca yaşanacak tıkanmalarda sorunun sulh yolu ile tahlili isteğinde olan tüm kısımların etkin rol alarak tarafları cesaretlendirici teşebbüslerde bulunması gerekebilir. Fakat güçlü bir irade, şeffaf bir diyalog ve herkesin eşit yurttaşlık temelinde birleştiği bir anlayışla Kürt sorunu çatışma ve ayrışma kaynağı olmaktan çıkarılarak toplumsal barışın inşasına dönüştürülebilir.
*İHD Diyarbakır Şubesi Başkanı