Bir at için benim krallığım

İktidara gelmek için her yol mübah mıdır? Bu uğurda kaç cana kastedersiniz? Yalnız çıktığınız, hırsla dolu bu yolda iktidara geldiğinizde etrafınızdaki kalabalıkta kimler olur? İktidarınızı sürdürebilmek için şiddetinizi ne kadar arttırır, gücünüzü ne kadar kullanırsınız? Halk sizi bu seyahatte kahraman ilan eder mi? Ahlaki hudutlarınız olur mu? Pekala acıma hissiniz? Çok zorda kalsanız iktidarınız için krallığınızı neye satarsınız? Bir cet mesela!

Yoksa bu sorulara yanıt ararken aklınıza tuhaf tuhaf şeyler mi geldi? Rica ederim, ben III. Richard oyununu anlatacağım size, ondan soruyorum bu soruları. Oyun, William Shakespeare’in 1592 civarında yazdığı ve İngiliz tarihinde gerçek bir figür olan Kral III. Richard’ın yükselişini ve düşüşünü anlatan bir trajedi. Oyun tarihî bir kişiliği anlatmasının yanı sıra, Shakespeare’in insan tabiatı, güç hırsı ve ahlaki çöküş üzerine derin sorgulamalar yaptığı yapıtlarından birisi. Bu ilgi cazip karakter dünya üzerinde yüzlerce kere hatta tahminen binlerce defa sahnelenmiştir. Yepyenisi ya da uyarlamalarıyla tiyatro, sinema ve çok sayıda sanata mevzu olmuştur. İçimizi rahatlatacak haber şu ki bu iktidar hastalığı tarih boyunca daima var oldu ve dünyanın her yerindeydi. Doğduğumuz vakte isyan etmenin de ülkeleri yönetenlere küsmemizin de bir manası yok. Onlar toplumların içinden çıkıyor ve nihayetinde bir müddet toplumun takviyesini de alıyor.

Oyuncu Lars Eidinger

Bu hafta köşemin onur konuğu 28. İstanbul Tiyatro Festivali’nin kapanış oyunu III. Richard, oyunun yönetmeni Thomas Ostermeier ve Berlin Schaubühne tiyatro topluluğu.

Kim bu III. Richard derseniz biraz genel kültür olsun diye tarihî olandan bahsedip sonra oyundaki Richard’a ve rejiye dönmek isterim. Kral III. Richard, 1452’de doğmuş, 33 yaşında Tudor Hanedanı ile yapılan Bosworth Savaşı’nda hayatını kaybetmiştir. İngiltere’nin York Hanedanı’ndan gelen son hükümdardır ve yalnızca 2 yıl hükümranlık sürmüştür. III. Richard, Güller Savaşı’nın bir kesimi olan York ve Lancaster hanedanları ortasındaki taht uğraşlarında kıymetli bir figürdür. Richard, ağabeyi Kral IV. Edward’ın vefatından sonra doğal varis olan Edward’ın oğlunun yaşının küçük olması nedeniyle evvel onun akıl hocası olmuş fakat kısa müddet içinde tahtta kendi hakkını ilan ederek kral olmuştur. Tabi bu işler kan akıtmadan olmaz. Neyse ki soy, kan bağı üzere yollarla idarenin sağlandığı monarşik rejimlerde kan akıtma işi çoğunlukla aile içinde halledildiğinden kardeş, yeğen, kuzen demeden herkes öldürülür. Halk bu cinayetlerden en az etkilenir. Lakin sonra idarenin insafsızlıkları büsbütün halkların sıkıntısı olur. Bu aile içi katliamlarda Richard, ‘Londra Kulesi Prensleri’ olarak bilinen yeğenlerinin gizemli bir halde ortadan kaybolmasından sorumlu tutulur. Ve daha birçok gizemli ve diğerlerinin üzerine atılan cinayetlerden de. Richard, savaş meydanında öldürülen son İngiliz hükümdarıdır. Cesedi Leicester’da kolay bir formda gömülmüş ve yüzyıllar sonra 2012 yılında arkeolojik hafriyatlar sırasında bulunmuştur. 2014 yılında mütevazı bir merasimle Leicester Katedrali içinde bir mezara gömülmüştür.

Shakespeare’in oyunda Richard’ı kambur ve fizikî olarak çarpık bir biçimde tasvir etmesi, onun berbat karakterine vurgu yapma hedefi taşısa da gerçek hayatta arkeolojik keşif sonrası Richard’ın skolyoz yani omurga eğriliği olduğunu doğrulamıştır, fakat öteki deformasyonlar tarihi delilden çok edebi bir abartı olarak sahnede hayat bulmuştur. Tarihi kimlik olarak Richard, hukuk ve idare reformlarıyla tanınır. Bilhassa yoksullara erişilebilir adalet sağlamaya yönelik düzenlemeler yapmıştır. Bu onu işlediği cinayetlerden ne kadar arındırır size kalmış.

Oyun, III. Richard’ın monologuyla başlar. Fizikî deformasyonu nedeniyle toplum tarafından dışlanan Richard, tahta ulaşmak için her türlü entrikayı yapmaya kararlıdır. Richard, kardeşlerini ve tahtta hak argüman edebilecek bireyleri ortadan kaldırarak kendi yolunu temizler. Hile, cinayet ve manipülasyonlarla kısa müddette tahta çıkar. Lakin iktidara giden yol, Richard’ın etrafını düşmanlarla doldurur. Zalimliği, sadık destekçilerini bile uzaklaştırır ve sonunda Bosworth Savaşı’nda Henry Tudor (gelecekteki VII. Henry) tarafından mağlup edilir. En özet haliyle mevzu bu türlü gelelim oyunun direktörüne ve oyun grubuna.

Thomas Ostermeier, 1968 yılında Almanya doğumlu, çağdaş tiyatronun en kıymetli direktörlerinden birisi. Onu tanınır yapan özelliklerinden birisi klasik yapıtları ve çağdaş metinleri yenilikçi ve kışkırtıcı bir halde yorumlamasıdır. Ostermeier, metinlerin toplumsal bağlamıyla güçlü bir bağ kurmasıyla tanımlanır. Yapımlarında multimedya ögeleri, dinamik sahneleme ve çarpıcı oyunculuklara sıkça yer vererek yapıtları hem erişilebilir hem de düşündürücü hale getirir. Epeyce itibarlı mükafatların sahibi direktör, 2011 yılında Venedik Bienali Teatro’da Hayat Uzunluğu Muvaffakiyet Altın Aslan Mükafatı ve 2019 yılında On İkinci Gece yapımı için Molière Mükafatı almıştır.

Yönetmen Thomas Ostermeier

Bir paragrafla da topluluktan bahsetmek istiyorum, sonra oyun dedikodusu yaparız çokça. Berlin Schaubühne, 1962 yılında kuruldu. Bertolt Brecht’in tesiri altında kalan bir küme tiyatro öğrencisi tarafından, başlangıçta radikal ve deneysel bir sanat merkezi olarak dikkat çekti. Kuruluş ideolojisi, eşitlikçi ve kolektif pahalar üzerine inşa edilmişti; sanatın politik ve toplumsal sorunlar aracılığıyla bir etkileşim aracı olmasına odaklandı. Tiyatronun idaresinde Peter Stein, Robert Wilson ve Sasha Waltz üzere kıymetli isimler yer aldı. 1999 yılından itibaren Ostermeier, Schaubühne’nin sanat yöneticisi olarak tiyatroyu 21. yüzyıla taşıdı. Schaubühne, klasik eserler ile çağdaş üretimleri birleştiren yenilikçi, deneysel rejileriyle memleketler arası alanda büyük bir ün kazandı. Almanya’da yaşayan okurlarımız ya da yolu Berlin’e düşecek olan tiyatro severlerin ihmal etmemesi gerek bir topluluk.

Oyun kapalı gişeydi. Biletler şenlik programının ilan edilmesinden de evvel, haziran ayında satışa çıkmıştı. 2,5 saat, arasız III Richard oyunu lakin Ostermeier rejisiyle seyredilebilirdi. Seyirci salona alınırken perde kapalı değil, en sevdiğim. Oyun başlamadan hayaller kurmak için seyirciye tanınan vakit üzere gelir bana. Minimalist sahne tasarımı ve ağır canlı müzikle dikkat çekecek oyunun enstrümanları, yanmış metal görünümlü sahne, hâkim sarı kahve tonlar ile oyunun karanlık yapısı hakkında fikir veriyor. Eğik bir platform, iki katlı bir yapıdan ibaret art kısım, merdivenler, direkler konstrüktif dekor dizaynında oyuncuların aksiyonuna ve metne hizmet ediyor. Alt katın ortasında büyükçe iki kesimli halı kapı vazifesi görürken, orjinal rejide yerde toprak olması anlatımı metaforik olarak çok günlendiriyorlar. Biz topraksız versiyonu seyrettik. Oyun sırasında dekorların oyuncular tarafından rejiyi kesintiye uğratmadan sahneye girip çıkması seyircinin oyundan kopmasına müsaade vermiyor. En kıymetli aksesuar ise tavandan sahnenin ortasına uzanan, trapez halatı üzere de kullanılan mikrofon. Birebir vakitte ışık ve kamera da olan bu ayrıntı oyunda III Richard’ın iç dünyasını, düşlerini, planlarını seyirciye anlattığı anlar için kullanılıyor. Vakti kırmak dışında, oyunun büyülü dokusundan seyirciyi çıkartıp, Brecht dokunuşlarıyla seyirciyi olaylara tanıklık eden, sorumlu yapan, düşünmeye zorlayan dokunuşlara davet ediyor. Görüntü projeksiyonla gerçekleşen final oyunun doruk noktası diyebilirim. Tahminen günümüz için eskimiş bir teknoloji üzere görülse de oyun 2015 de birinci defa sahnelendiğinde yarattığı tesir kadar kuvvetli. Afife oyununda kullanılan ve yerini asla bulamamış bu fikrin nereden alıntılandığı da dikkatli seyircilerim için bir göz kırpması olsun ortamızda.

Işık seli, şöleni olmadan sahnede bu işin nasıl yapılması gerektiğiyle ilgili okul üzere bir reji izlemenin keyfi tarifsiz. Kimi anlarda seyirci ışığının açılması, seyirciyi görünür kılması da öteki bir Brecht dokunuşu. Tıpkı Richard’ın ahlaksızlıklarına onay almak için Richard’ın seyirciyi gaza getirtip alkışlatması üzere. Misal minimalist bir seçim de kostüm dizaynında ve renklerinde bilinmeyen. Siyah ve beyazdan ibaret renk seçimi ile iktidar yolundaki ilerlemeler net biçimde anlatılıyor. III Richard’a hayat veren oyuncu Lars Eidinger ise tüyler ürperten bir baştan çıkarıcılıkla eleştirmenlerin “Karanlıkta bile parlıyor” kelamlarıyla övgüyü ziyadesiyle hakkediyor. Eidinger için yazılan şu satırları burada paylaşmak isterim; ‘‘Eidinger, III. Richard’da bir rock yıldızına dönüşüyor, seyircide merhametsiz hükümdara karşı umulmadık bir sempati uyandırıyor ve tüm çekiciliğiyle seyirciyi hükümdarın cürümlerine ortak ediyor. Güldürüyü, tansiyonu, melankoliyi ve her şeyin ötesinde trajik bir yalnızlığı güçlü oyunculuğuyla sahneye aktarıyor.’’ Oyun boyunca sırtında taşıdığı kamburu, aksayan yürüyüşü, bir ayağı daha büyük ayakkabısıyla ve başındaki cellatların taktığı aksesuarıyla ona nasıl sempati duyabildiğimize şaşırıyoruz. Bizi güldürdüğü anlara da.

Oyunda etkileyici anlardan biri de Richard’ın buyruğuyla kardeşi Clarence’in cellatlarca öldürüldüğü sahne. Kendi kanında boğulan Clarence’ın yerde oyun boyunca kalan kanı, ele geçirilmiş topraklar ve iktidarın kanla yazıldığının apaçık okuması. Sanırım teknik zorluklar nedeniyle olamadı, şayet oyun yepyeni rejideki üzere toprak tabanda oynanabilseydi bu hissin daha da kuvvetle seyirciyi tutması mümkündü. Oyun bize ulaşana kadar iki erkek oyuncuya iç çamaşırı giydirilmesi de sansür şurasının isteği olabilir, bilemiyorum. Yalnızca Richard’dan bahsedince başka oyuncuların performansına haksızlık etmiş olurum. Margaret’i canlandıran erkek oyucunun akıcı konuşma suratı zihnimden asla gitmeyecek. Koreografiler yerini bulmuş, zarafet, çeviklik, ölçülü oyunculuk hepsi bu takımı tanım eder.

Oyunda yer alan müzikler ortamın şenlikten, yasa, zaferden, savaşa her dönüşümünde kulakları kimi vakit rahatsız edici seviyede metalik efektlerle ya da canlı performanslarla oyunun modülü olmaya devam ediyor.

Oyuna dahil olan prens kuklalar ise oyuncular kadar sahnede yer kaplıyorlar. Oyunlarda kukla kullanımına diğer bir yazımda daha geniş yer vermek üzere biraz da Ostermeier’in III Richard’a nasıl baktığına değinmek isterim. Direktör bir seri katil ya da psikopat Richard yerine onun iç dünyasındaki çatışmalara, bölünmelere, kimi vakit sempatik ya da neredeyse yaptıklarını anlaşılır kılacak bir diktatöre dönüşümüne odaklanıyor. Sonuçta aristokrat kandan gelen biri O. İktidar hırsı, palavralarından ve ahlaksızlıklarından utanmaması onu yüz yıllardır bir yerlerden tanıdığımız çok sayıdaki beşere benzetmemize sebep oluyor. Ostermeier’in tabiriyle uygar bir toplumda asla gerçekleştirmeyi göze alamayacağımız en karanlık isteklerimizi sahneleniyor.

Her iktidarın sonu vardır. III Richard üzere sonu savaş meydanında vefatla gelenlerin periyodu bitti. Richard bindiği atın öldürülmesi hasebiyle kral atsız kalır ve oyunun sonunda, İngiliz edebiyatının en unutulmaz repliği duyulur; ‘‘A horse, a horse! My kingdom for a horse!’’ ‘‘Bir at, bir at! Bir at için benim krallığım!’’ Nasıl Ostermeier seyirciyi yalnızca ‘seyir eden’ olmaktan çıkartıyorsa ben de sizi yalnızca okuyan olmaktan çıkartıp, hayal eden, düşünen okura dönüştürmek istiyorum. Bu son cümle hepimizin umudu olsun. Bir at için benim krallığım! Âlâ hafta sonları