Türkiye, son devirde mali disiplinin büsbütün bozulduğu bir devir yaşıyor. Bütçe istikrarlarının altüst olması ve vergilerimizin sarfiyatları karşılayamamasındaki en değerli etken harcamalardaki etkinsizliktir. Bütçede mali disiplin sağlanmadan, harcamalardaki etkinsizliğe son verilmeden vatandaşın vergi yükü azalmayacaktır. Esasen 2025-2027 OVP bilgilerine nazaran de 2023 yılında 2.222 dolar olan kişi başı vergi fiyatı 2027 yılında dolar bazında %68 artarak 3.731 dolara yükselecektir. Bütçedeki delikler kapanmadığı sürece daha fazla vergi vermeye devam edeceğiz. Aşağıda, Merkezi İdare Bütçesi’nden gençlik ve spor vilayet müdürlüklerine “Hazine yardımı” ismi altında yapılan harcamaları mercek altına alacağız. Zira, bütçeden bu harcama kalemindeki son yıllardaki artış dudak uçuklatacak kadar büyüktür. Lakin tek sorun büyüklük değil, şeffaflığın olmaması, bu harcamaların mali sistemin anayasası olan 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu kapsamının dışında tutulmasıdır.
BÜTÇE KAYNAĞI NEREYE GİDİYOR?
Neye ne kadar vergi ödediğimiz kadar, bu vergilerin kimler için ve nerelere harcandığını da sorgulamak hakkımız. Bu kapsamda son yıllarda şeffaflıktan uzak, 5018 sayılı Kanun’a tabi olmadan harcama yapan gençlik ve spor vilayet müdürlükleri kanalıyla dağıtılan Hazine yardımlarının nerelere, kimlere, nasıl dağıtıldığı değerli sorular olup ilgili kamu görevlilerince yanıtlanması gerekir.
Hazine yardımı ismi altında yapılan ödemeler bütçenin cari harcamalar kalemi altında yer alır. Bunun manası, gençlik ve spor müdürlüklerine bütçeden gönderilen paralar, karşılıksız olarak kişi ve kurumlara dağıtılan paralardır. Karşılığında kamuya alınmış bir mal yahut hizmet kelam konusu değildir.
BÜTÇE SİSTEMİ DIŞINA TAŞINDI
Yukarıdaki tabloya nazaran 2017 yılında gençlik ve spor vilayet müdürlüklerine yapılan Hazine yardımı meblağı 1.2 milyar lira iken 2024 yılının daha birinci sekiz ayında 75.3 milyar liraya çıkmıştır. Aylık bazda tıpkı süratte harcama yapıldığında bu fiyat 113 milyar liraya ulaşacaktır. Bunun manası, 2017 yılında bu kalemden yapılan transfer kalemi 2024 sonu prestijiyle 92.7 kat artmış olacaktır. Bu kadar yüksek artışın şayet bir izahı varsa kamuoyuyla paylaşılması gerekir. Bütçede, cari transferler kaleminden bireylere, işletmelere, dernek ve vakıflara yapılan transferler ilgili bakanlıkların merkezinden yapılır ve koordine edilir. Örneğin tarım takviyeleri için tarım vilayet ve ilçe müdürlüklerine Hazine Yardımı ismi altında bir para gönderilmez. Bütçede, Gençlik ve Spor Bakanlığı dışında hiçbir kurumun vilayet ve ilçe müdürlükleri üzerinden teşvik, dayanak, yardım ve gibisi isimlerle direkt para dağıtımı yapamaz. Bunun tek istisnası gençlik ve spor vilayet müdürlükleridir.
SAYIŞTAY: MALİ AÇIKLIĞA ENGEL
3289 sayılı Gençlik ve Spor Hizmetleri Kanunu’nun 6’ncı hususu ile taşra teşkilatının bütçesinin özel bütçe olduğu, süreksiz 10’uncu hususunda ise 5018 sayılı Kanun’un dış kontrolle ilgili olanlar dışındaki kararlarının, gençlik ve spor vilayet ve ilçe müdürlükleri hakkında uygulanmayacağı belirtilmiştir. Halbuki 5018 sayılı Kanun, mevcut iktidar devrinde, mali süreçlerin sistemli bir biçimde yürütülmesi, mali saydamlığın artırılması, kamu kaynağının aktif, verimli ve tavırlı kullanılabilmesi maksadıyla getirilmiş bir düzenlemedir. Gençlik ve spor vilayet müdürlükleri bu düzenlemeyle birlikte, kamu mali sistemimizde olmayan ayrıksı bir yapı teşkil edilmiştir. Sayıştay tarafından hazırlanan Gençlik ve Spor Bakanlığı 2021 Yılı Düzenlilik Kontrol Raporunda “…Bakanlığın taşra teşkilatı olarak teşkil edilen gençlik ve spor il-ilçe müdürlüklerinin mali faaliyetleri Bakanlığın bütçe ve muhasebe sistemi dışında yönetilmekte ve faaliyet sonuçları Bakanlık mali tablolarında yer almamaktadır” tespiti açıkça yer almaktadır. Sayıştay bu türlü dolambaçlı yapının açıklık, doğruluk ve mali saydamlığa mani olduğuna da vurgu yapmaktadır.
Birilerinin, bütçe ve muhasebe sistemi dışında, şeffaflıktan uzak halde yönetilmekte olan bu yapıyı yahut sistemsel açığı fırsata çevirdiği görülmektedir. Olağanda Bakanlık merkezinden kişi, kurum, dernek ve vakıflara direkt yahut dolaylı biçimde yapılacak dayanak, teşvik yahut toplumsal yardımlar formundaki karşılıksız para dağıtımları bütçe ve muhasebe sistemi by-pass edilerek vilayet ve ilçe müdürlükleri üzerinden yapılmaktadır. Bu uğraş bile, dağıtılan yüz milyarlarca lira Meclis’in, Sayıştay’ın ve en değerlisi biz vergi ödeyicilerinin dikkatinden uzak tutulmaktadır. Böylelikle, istenilen kişi, kurum, dernek yahut vakıflara para aktarmanın düzeneği kurulmuş ve işletilmiş olmaktadır.
Paralar nerelere kimlere gidiyor?
Yukarıda yalnızca 3 yılda 190 milyarın üzerindeki bir bütçe kaynağının şeffaflıktan uzak ve dolambaçlı yollarla dağıtıldığını gördük. Yani vergilerimizin “nasıl?” harcandığı sorusuna kısmen cevap aldık. Özetle; vergilerimiz Sayıştay’ın tespitiyle bütçe ve muhasebe sistemi dışında, şeffaflıktan uzak bir formda dağıtılıyor. Artık kritik soru şu: Pekala yüz milyarlarca lira vergimiz kimlere, hangi kurumlara, vakıf yahut derneklere dağıtılıyor? Yaptığımız araştırmalar sonucunda bu meblağların bir kısmının nerelere, kimlere, hangi vakıf ve derneklere aktarıldığına ait tespitler elimizde var. Fakat bu soruyu cevaplamada asıl muhatap elbette Gençlik ve Spor Bakanlığı’dır. Ben burada bu paraların aktarıldığı alanlardan birine ait bir örnekle yetineceğim. Devamını vergilerimizi harcayan ilgili Bakanlık’tan bekliyoruz.
Adrese teslim para için yönetmelik
Konuyu incelerken, para dağıtımının bütçe ve muhasebe sistemi dışına çıkarılmış gençlik ve spor vilayet ve ilçe müdürlükleri üzerinden yapılması yanında, birtakım mevzuat değişiklikleri de ayrıyeten dikkatimi çekti. Belirtmeden geçemeyeceğim. 2017 tarihli bu yönetmelik istenilen maksada tam hizmet etmemiş ki; bu takviyeden yararlanacak yurtlara ait koşullar 2021 yılında değiştirildi. Takviyeye hak kazanacak vakıf/dernek tespiti için aranan koşullar değiştirilerek belirli birtakım vakıf ve derneklerin önü açıldı. Örneğin, yurt kapasitesinin en az 1.000 kişi olması ve ülke genelinde en az üç vilayette yurdu bulunması yahut İstanbul, Ankara, İzmir vilayetlerinde toplam üç yurdu ya da bu vilayetlerin rastgele birinde üç yurdu bulunuyor olması üzere koşullar getirildi. Bu da yetmedi, önceliklendirme için yurt kapasitesi yüksek olan yurtlara ek puanlar verilmesi yoluna gidildi. Böylelikle evvelki yıllarda bu imkandan yararlanabilen kimi vakıf/derneklerin de önü kesildi, kaynağın adrese teslim verilmesinin yolu açılmış oldu.
Bazı vakıf ve derneklerin boş kalan yurtları ve kasaları nasıl doluyor?
Yüksek öğretim öğrencileri için en kıymetli sıkıntıların başında barınma ve beslenme gelmektedir. 2017 yılı Kasım ayında çıkarılan bir yönetmelikle Vergi Muafiyeti Tanınan Vakıf ve Kamu Faydasına Çalışan Derneklere ilişkin yükseköğretim yurtlarında barınan öğrencilere beslenme ve barınma yardımı yapılmasının yolu açıldı. Gençlik ve Spor Bakanlığı 2023 yılı Faaliyet Raporu’na nazaran; 2023-2024 eğitim periyodunda 29 Ocak 2024 tarihi prestijiyle 15 vakıf/derneğe ilişkin 78.989 kapasiteli 448 yurtta barınan 52.433 öğrenciden 48.277 öğrenci beslenme ve barınma yardımından faydalanmaktadır. Üstteki data bize şunu açıkça söylüyor, muhakkak kesitlere ilişkin dernek ve vakıf yurtlarının kapasitesi inanılmaz arttı. Her yerde yurtları var. Lakin bu yurtları dolduramıyorlar. Bu yurtların doldurulması için kamu kaynakları seferber ediliyor. Öğrencilerin bu yardımı alabilmesi için ilgili vakıf yahut derneğin yurdunda kalması koşulu getirilmek suretiyle, muhakkak vakıf ve derneklerin yurtlarına talebin artırılmasının yolu açıldı. Örneğin belediye tarafından işletilen yurtta kalan öğrenci bu takviyeden yararlanamaz. Anılan cinsteki vakıf yahut derneğe ilişkin olmayan özel yurtlardaki öğrenciler bu takviyeden yararlanamaz. Münasebetiyle takviye görünürde öğrenciye sağlanıyor üzere gözükse de aslında ilgili vakıf ve derneklere sağlanmış olmaktadır. İhlas Vakfı Mütevelli Heyeti Başkanı’nın yaptığı şu açıklamalar öğrenciye yapılan dayanak üzere gösterilen yapının muhakkak vakıfları desteklediğini açıkça ortaya koymaktadır: ‘Örneğin Bahçelievler yurdumuza gelen bir öğrencimize devlet 4 bin lira beslenme ve barınma yardımı ödüyor. Bizim yurdumuz ayda 5 bin 700 lira fiyat alıyor. Esasen 4 bin lirasını devlet vermiş oluyor. Öğrencinin cebinden çıkacak meblağ yalnızca bin 700 lira yani günlük 56 lira.” İlgili vakıfların internet sitelerinde yurtlarının bu avantajı bilhassa vurgulanmaktadır.
Kamu kaynakları birilerinin kasasına gitmesin
Ciddi bir ekonomik krizden geçiyoruz. Bütçe istikrarları altüst. Gelir dağılımı adaletsizliği had safhada. Vergi yükümüz artıyor ancak bütçedeki açık her geçen gün daha da büyüyor. Değerli olan bütçedeki açıkları kapamaktır. Şeffaf olmayan tüm harcamaları şeffaf bir yapıya kavuşturmak, bütçe ve muhasebe sistemi içine sokmak gerekmektedir. Yüz milyarlarca vergimizin şeffaflıktan uzak bir biçimde birilerine dağıtılmasına ‘dur’ denilsin diyoruz. Kamu kaynaklarının birilerinin boş kapasitesini ve kasasını doldurmak için kullanılması engellensin istiyoruz. Gençlerimiz birilerinin kucağına itilmesin istiyoruz. Bu noktada Sayıştay’a çağrımdır. Çeşitli mevzuatla 5018 sayılı Kanun’un bütçe ve muhasebe sistemi dışına çıkarılmış olsa da dış kontrol açısından gençlik ve spor vilayet ve ilçe müdürlüklerinin bütçelerini denetleme yetkiniz var. En büyük vilayetlerden başlayarak bu müdürlüklere “Hazine yardımı” ismi altında gönderilen vergilerimizin kimlere, hangi vakıf ve derneklere, nasıl aktarıldığını ortaya koyunuz. Bu sizin varlık sebebinizdir.