Asıl ismi Álvaro Yáñez Bianchi olan Şilili müellif ve sanatçı Juan Emar, dadaist ve sürrealist biri olarak bilinir. İsmini “Juan Emar” yapması da zati onun bu tavrının bir yansımasıdır. (Fransızcada “J’en ai marre”, “sıkıldım, bunaldım” manasına gelir.) Emar varlıklı, toplumsal statüsü yüksek bir aileye mensuptur lakin her vakit nizam dışının peşine düşer ve buna yönelik eserler üretir.
İlk romanı olan ‘Dün’ü 1935’te yayınlar. Gündelik olanın, sıradan olanın gözlemlenmesi üzerine şekillenen ‘Dün’, Türkçeye çevrilen birinci kitabıdır. Ketebe Yayınları etiketine sahip olan kitabın mütercimi ise Zeynep Ergin’dir.
‘VAR OLAN HER ŞEYİ YEŞİL OLARAK GÖRECEKSİN’
Romanın anlatıcısı ve karısı, San Agustin de Tango diye bir kentte gün uzunluğu oradan oraya gezerler. Rasgele bir formda gerçekleşen bu seyahatlerde çeşitli yerlerle, çeşitli beşerler ve olaylarla karşılaşırlar. Anlatıcı, karşılaştığı olaylar her ne kadar harika şeyler içerse de, bunları olağan bir şey anlatıyormuş üzere muharrir. İlerleyen sayfalarda da zati “normal” ve “normal olmayan”, “gerçek” ve “gerçek olmayan” birbirine karışır.
Anlatıcıyla karısının birinci durakları, Rudecindo Malleco’nun giyotinle yapılacak idamıdır. Anlatıcının “görmeyi çok istediği bu gösteri” kalabalık bir meydanda icra edilecekken, bu kabahatin sebebini okumaya başlarız. Malleco karısına dair cinsel içerikli norm dışı şeyler düşündüğü için altı ay hapsedilip yargılanmış ve sonunda idamın cezasına çarptırılmıştır. Peder, evvela İncil’deki şu ayetleri okur: “Eğer sağ gözün günah işlemene neden olursa, onu çıkar at. Zira bedeninin bir üyesinin yok olması, bütün bedeninin cehenneme atılmasından uygundur. Şayet sağ elin günah işlemene neden olursa, onu kes at. Zira bedeninin bir üyesinin yok olması, bütün bedeninin cehenneme gitmesinden uygundur.” Buradan yola çıkarak da Malleco’yu günaha sokan organının, yani beyninin kesilip atılmasını önerir.
Dün, Juan Emar, Tercüman: Zeynep Ergin, 128 syf., Ketebe Yayınları, 2024. Malleco’nun beyni giyotinle kesilip ayrıldığında zavallı adam kafatasının kesik modülünü yerine takmaya çalışır bir mühlet, etrafındakilerle arbede eder vs. Nihayetinde de ölür.
Bir başka inanılmaz örnek hayvanat bahçesinde gerçekleşir. Burada da bir devekuşunun bir aslanı tek atakta yuttuğunu görürüz. Bir diğer yerde, burjuvaziden nefret eden ve yeşile takıntılı bir ressam vardır. Anlatıcı onunla tartışmaya başlar. Hatta ona şöyle der: “Görürsün dostum, bir gün gelecek ki maviyi yeşil olarak göreceksin, sarıyı yeşil olarak göreceksin… var olan her şeyi yeşil olarak göreceksin. Bu bu türlü sürmez. Çünkü bu kadar yeşil görmekten yeşilin kendisini göremez olacaksın.” Fakat tartışmaları bitmez. Ressam, renklerle hayatı o kadar iç içe görür ki, burjuvaların kanlarından orijinal kırmızılar çıkaracağına dair nefret dolu bir tirat atar.
RÖNTGENCİ GÖZ
‘Dün’ün anlatıcısı röntgenci bir göze sahiptir. Karşılaştığı kişi ve olayları uzaktan gözlemlerken, vakit zaman gözlemlemenin kendisi üzerine de çeşitli sorular sorar. Bunun en hoş örneğini “dünyadaki tüm öykülerde figüranlık yapan koca göbekli adam”la olan müsabakasında görürüz.
Anlatıcı, koca göbekli adamı fark edince, “gözlemle onu, hudutlarını çiz onun, teşhis onu” buyruğunu verir kendine. Onunla ilgili olumlu olumsuz pek çok kıssa anlatır ve sonra, “Hepsini işte karşımdaki koca göbekli adamla yapabilirim,” der. Fakat onu ne kadar farklı öyküyle çevrelerse koca göbekli adam o ölçüde “bulanıklaşır, kendini ona mühürler, dış sınırlarını kaybeder.”
Anlatıcı daha sonra bu bilinmezliğe etraftaki öteki insanları da katar. Böylelikle insanların, önlerinden geçip durdukları vitrinler tarafından yaratıldıklarına, insanların varoluşunun bu vitrinler olduğuna değinir. Devamında işin içine Tanrı’yı da katar. “Tanrı her şeyden evvel kafeleri, dükkânları ve sinemaları yarattı. Daha sonra, kafeler, dükkânlar ve sinemalar insanları yarattı,” diye muharrir.
ANLATICI ETKİSİ
‘Dün’ün anlatıcısının müşahedesi sabit bir akış içinde ilerlemez. Bazen anlattığı şeyde boşluklar bulunur, “sonrasında, hakkında hiçbir şey hatırlamadığım karanlık bir nokta geliyor” der, bazen de öylesine nettir ki, “bakışının %90’ı içe doğruydu, kalan %10’u ise etrafa dökülürken, biraz boş ve dayanılmaz bir uygunlukla doluydu” diye muharrir.
Bu değişkenlik yalnızca anlatıcının gözlemlediği kişi, olay ve yerden kaynaklı da değildir üstelik. Yaratılan paralel gerçeklik, anlatıcının ruh haliyle de ilgilidir ki bu da finale hakikat büsbütün yükselir ve anlatıcı kendi fizikî bütünlüğünden, hudutlarından dahi kuşku eden bir noktaya varır.
Farklı edebi estetiklere ilgi duyanların, Juan Emar’ın bu kısa romanına bakmalarında yarar var.